به گزارش آوای مکران، شهرستان قصرقند با جاذبه‌های طبیعی و تاریخی منحصر به فرد، هر ساله گردشگران و علاقه‌مندان به طبیعت و فرهنگ را به سوی خود جذب می‌کند. این شهرستان که به «پایتخت مکران» معروف است، تلفیقی از طبیعت سرسبز، رودخانه‌های دائمی، شالیزارهای حاصلخیز و آثار باستانی ارزشمند را در خود جای داده است
از مهمترین جاذبه‌های طبیعی قصرقند می‌توان به شالیزارها، آبشارها، درختان میوه‌های گرمسیری و رودخانه پرآب کاجو اشاره کرد. رودخانه کاجو شریان حیاتی این منطقه است که نه تنها زمین‌های کشاورزی را سیراب می‌کند، بلکه زیستگاه تمساح پوزه کوتاه یا «گاندو» نیز محسوب می‌شود. این منطقه به دلیل وجود ۲۲ رشته قنات و جریان دائمی آب در دامنه‌ها، امکان برداشت دو بار برنج در سال را فراهم کرده است؛ رویدادی که در دیگر مناطق کشور کمتر دیده می‌شود.
قصرقند با پیشینه تاریخی غنی خود از قدیمی‌ترین شهرهای جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان به شمار می‌رود. ایرج افشار در کتاب «بلوچستان و تمدن دیرینه آن» به نقل از اعتمادالسلطنه می‌نویسد: «قصرقند در واقع پایتخت همه مکران است، قلعه محکمی دارد که در روی تپه بلندی واقع شده و محل نشیمن ضابط (حکمران) است. رعیت آن در «کوار» منزل دارند و از نظر فرهنگی دارای آثار تاریخی و باستانی ارزشمندی است.»
این شهرستان دارای آثار تاریخی متعدد از دوران‌های پیش از تاریخ، اشکانی و اسلامی است. از جمله می‌توان به تپه دمبیگان (دوران اشکانی)، تپه سیاه بن (پیش از تاریخ و دوران تاریخی-اسلامی)، تپه کوشکک (پیش از تاریخ)، محوطه دمبگور (دوران تاریخی-اسلامی) و قلعه‌های دوران اسلامی مانند قلعه قصرقند و قلعه بگ اشاره کرد. هم‌اینک ۱۴ اثر تاریخی قصرقند در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده و بیش از ۵۰ اثر دیگر از جمله آثار اسلامی، تاریخی و پیش از تاریخ در این شهرستان وجود دارد.
از دیگر جاذبه‌های گردشگری قصرقند می‌توان به روستاهای سرسبز با باغ‌های میوه‌های گرمسیری، آبشارها، چشمه‌های آب معدنی و حیات وحش نادر اشاره کرد. آبشار «آبند» و قنات های چند صد ساله، که شریان حیاتی منطقه و منبع آبیاری شالیزارها و باغ‌های میوه است، از نقاط دیدنی و جذاب برای گردشگران محلی و غیرمحلی محسوب می‌شوند.
قصرقند نه تنها از نظر طبیعت و کشاورزی منحصر به فرد است، بلکه یکی از قطب‌های ویژه کشاورزی جنوب استان نیز محسوب می‌شود. مهمترین محصولات این شهرستان شامل خرما، برنج، انبه، لیمو ترش، لیمو شیرین، پاپایا و موز است. برخی از محصولات این منطقه در طول سال بیش از یک بار قابل برداشت هستند که نشان‌دهنده بهره‌وری بالای کشاورزی در این شهرستان است.
علاوه بر کشاورزی، قصرقند در زمینه صنایع دستی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. حصیربافی در حوزه‌های «فضل اللهی» و «ساربوک»، سوزندوزی در روستاهای کاجو، هیت و ساربوک و سفالگری در روستاهای «هلونچکان» و «کلک» از مهمترین صنایع دستی این شهرستان به شمار می‌روند و نقش بسزایی در حفظ فرهنگ و اقتصاد محلی دارند.
شهرستان قصرقند از شمال به بخش آهوران، از جنوب به چابهار، از شرق به شهرستان سرباز و از غرب با نیکشهر همسایه است. آنچه این شهرستان را از دیگر شهرهای استان متمایز می‌کند، فراوانی منابع آب و رودخانه‌های دائمی آن است که زمینه توسعه کشاورزی، حفاظت از حیات وحش و گردشگری پایدار را فراهم کرده است.
قصرقند، با تلفیق طبیعت سرسبز، رودخانه‌های پرآب، آثار تاریخی ارزشمند و فرهنگ غنی مردمش، بی‌شک یکی از مقاصد گردشگری بکر و خاطره‌انگیز جنوب شرق ایران محسوب می‌شود.
آثار تاریخی شهرستان قصرقند؛ تلفیقی از گذشته کهن و معماری ایرانی-اسلامی
شهرستان قصرقند در جنوب شرقی سیستان و بلوچستان، با پیشینه‌ای کهن و تاریخی غنی، دارای آثار باستانی و تاریخی متعدد است که بخشی از آن‌ها به دوران پیش از تاریخ، بخشی به دوران اشکانی و بخشی نیز به دوران اسلامی بازمی‌گردند. این آثار نه تنها بیانگر تاریخ و فرهنگ مردم منطقه است، بلکه گردشگران و پژوهشگران را نیز به سوی خود جذب می‌کند.
تپه‌ها و محوطه‌های باستانی
- تپه دمبیگان: مربوط به دوران اشکانی و یکی از مهمترین محوطه‌های باستانی شهرستان که احتمالاً مرکز سکونت یا فعالیت حکومتی بوده است.
- تپه سیاه بن: شامل لایه‌های فرهنگی پیش از تاریخ و تاریخی-اسلامی است و ابزار سنگی، سفالینه و بقایای سکونتگاه‌های قدیمی در آن یافت شده است.
- تپه کوشکک: مربوط به دوران پیش از تاریخ و محل سکونت انسان‌های اولیه با بقایای خانه‌ها و ابزارهای سنگی.
- محوطه دمبگور: آثار تاریخی مربوط به دوران تاریخی-اسلامی را در خود جای داده و اطلاعات ارزشمندی درباره معماری و زندگی اجتماعی مردم آن دوران ارائه می‌دهد.
قلعه‌ها و استحکامات تاریخی
یکی از مهمترین و شاخص‌ترین آثار شهرستان، قلعه قصرقند است که در مرکز شهر و در شرق مسجد جامع قرار دارد. این قلعه از شمال غربی و جنوب به خانه‌های مسکونی احاطه شده و از سمت شمال و شمال شرقی به نخلستان محدود می‌شود.
تاریخچه: بنا به منابع تاریخی و روایت ریش‌سفیدان، تاریخ ساخت قلعه به دوره‌های پیش از صفویان بازمی‌گردد و قدیم‌الایام مقر حکمرانی منطقه بوده است.
حاکمان: بیشتر حاکمان قلعه از طایفه «بلیده‌ای‌ها» بوده‌اند که از مسقط به سرزمین بلیده (بین تربت مکران و پنجگور در بلوچستان پاکستان) مهاجرت کرده و سپس به بلوچستان ایران بازگشته‌اند. برخی منابع آن‌ها را از اعراب می‌دانند.
ویژگی‌های معماری: قلعه بر روی تپه‌ای دست‌ساز به ارتفاع حدود ۱۰ متر ساخته شده است. ابعاد تقریبی مجموعه ۱۰۰ در ۶۰ متر و محدوده حاکم‌نشین ۳۰ در ۴۵ متر است. ورودی اصلی در ضلع جنوبی و حاکم‌نشین در قسمت شرقی و بلندتر از سایر بخش‌ها قرار دارد.
کاربری: اتاق‌های ضلع غربی قلعه آخرین بار به عنوان ساختمان ژاندارمری استفاده شده و مساحتی برابر ۲۸۵ متر مربع دارد.
ثبت ملی: این قلعه در دوازدهم بهمن ۱۳۸۱ با شماره ۷۲۶۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
علاوه بر قلعه قصرقند، شهرستان دارای قلعه بگ و دیگر قلعه‌های دوران اسلامی است که نقش دفاعی و حکومتی منطقه را ایفا می‌کردند.
نقوش کنده‌شده و سنگ‌نگاره‌ها
محل: شمال قصرقند (کاجو)
ویژگی‌ها: شامل نقوش حیوانات و صحنه‌های زندگی روزمره مردم و سمبل‌های فرهنگی منطقه.
اهمیت: بازتاب‌دهنده هنر و فرهنگ بومی و ارتباط انسان با محیط طبیعی در گذشته.
قلعه تاریخی بگ
یکی دیگر از قلعه های مهم قصرقند قلعه ‘بگ’ است که در روستای بگ از توابع بخش ساربوگ در فاصله ۲۲ کیلومتری از قصرقند قرار دارد. شباهت این قلعه با قلعه قصرقند ساخت آن را به دوره صفویه نسبت می دهند.
تپه حاکم نشین در قسمت غربی این مجموعه واقع شده و مساحتی در حدود ۱۴۰۰ متر مربع دارد. بناهای ساخته شده در این تپه ۵۲۰ متر مربع از سطح قلعه را اشغال کرده است.
پی عظیم سنگی این مجموعه مهمترین قسمت قلعه به شمار می رود که به صورت بسیار زیبا سنگ چین شده است.
این بنا دوزادهم بهمن ۱۳۸۱ با شماره ۷۲۵۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
کوه (گت بن)
این کوه در مسیر جاده قصرقند به نیکشهر در فاصله ۴۰کیلومتری به نیکشهر قر ار دارد و قله کوه شبیه نعل اسب دیده می شود که معروف به گت است و مردم منطقه آن را به اسم گت بن و گرد کوه نیز می شناسند.
در قسمت بالای این کوه آثاری از معماری و حوض آب وجود دارد که در مواقع درگیری و جنگ لشکریان فراری در بالای آن پناه می گرفتند.
قسمت بالای کوه بصورت نعل اسب است که قسمت های بیرونی آن مرتفع تر و دارای شیبی به طرف مرکز آنست این شیب سبب شده که در وسط کوه یک آبراه بوجود آید و مسیر این آبراه در وسط کوه را با سنگ و ساروج سد کرده‌اند و حوض آبی بوجود آمده که می توانسته مدت های زیادی آب را در پشت خود ذخیره کند.
علاوه بر این حوض آب، حوض دیگری بطول ۱۲ متر و عرض ۳ متر و با عمق ۴ الی ۵ متر جهت نگهداری و ذخیره آب ساخته شده است.
صنایع دستی شهرستان
قصرقند یکی از کانون‌های درخشان صنایع دستی در سیستان و بلوچستان است؛ به گونه‌ای که می‌توان آن را «موزه زنده صنایع دستی» این استان نامید.
سوزندوزی قصرقند با شیوه‌ی دوخت ویژه و اصیل «شیرازه»، که از قدیمی‌ترین روش‌های دوخت در بلوچستان به شمار می‌رود، از شاهکارهای هنری زنان این دیار محسوب می‌شود. ویژگی برجسته این هنر در قصرقند آن است که صنعتگران، دوخت را مستقیماً بر روی پارچه‌ی لباس اجرا می‌کنند و نیازی به اتصال جداگانه ندارند. مهمترین مراکز سوزندوزی در این شهرستان، روستاهای کاجو، هیت، ساربوک و حمیری هستند.
از دیگر صنایع دستی ارزشمند قصرقند، حصیربافی است؛ هنری که ریشه‌ای عمیق در زندگی روزمره مردم دارد. مواد اولیه آن از برگ‌های نخل وحشی یا «داز» تهیه می‌شود و محصولات متنوعی همچون جارو (روپگ)، کمربند (پرند)، سواس (کفش)، مصله (جانماز)، کچور (خورجین)، کپات (سبد کوچک) و انواع وسایل تزئینی با آن ساخته می‌شود. مهمترین مراکز تولید این هنر، روستای ساربوک و منطقه عشایری فضل‌اللهی هستند.
در میان هنرمندان این حوزه، نام محمد پیربخش رئیسی جایگاهی ویژه دارد. او از چهره‌های شناخته‌شده حصیربافی در قصرقند است و حضور پررنگی در نمایشگاه‌های ملی دارد. تعاونی حصیربافی پیربخش رئیسی در روستای فضل‌اللهی نیز یکی از فعال‌ترین تعاونی‌های استان به شمار می‌آید و در نمایشگاه‌های سراسری موفق به کسب رتبه‌های برتر در فروش محصولات شده است.
محصولات کشاورزی
باغ های میوه های گرمسیری نظیر موز، انبه، پرتغال و لیموترش در طول مسیر ورود به این شهرستان بر اهمیت این شهر می افزاید و قسمت اعظم میوه ها به دیگر نقاط سیستان و بلوچستان صادر می شود.
این شهر که روزی انبار قلعه بلوچستان بوده دارای آبشارهای متعددیست که در این بین آبشار’ آبند’ یکی از زیباترین آبشارهای استان سیستان و بلوچستان است.
قصرقند یکی از قطب های ویژه کشاورزی در جنوب استان سیستان و بلوچستان است که مهمترین محصول آن خرما، برنج،انبه، لیمو ترش، لیمو شیرین ، ‘پاپایا’ و موز است.
برداشت برنج سالی ۲ بار این شهرستان را بعنوان یکی از مراکز کاشت برنج در سیستان و بلوچستان مطرح کرده است.
سفالگری در روستای هلونچوکان
روستای هلونچوکان (در زبان محلی: هلونچکان) از توابع بخش مرکزی شهرستان قصرقند در جنوب سیستان و بلوچستان، یکی از کهن‌ترین مراکز سفالگری ایران به شمار می‌آید. بر اساس پژوهش‌های قوم‌باستان‌شناسی، قدمت سفالگری در این روستا به ۷ تا ۹ هزار سال پیش می‌رسد و همچنان با روش‌های کاملاً سنتی و مشابه دوران پیش از تاریخ انجام می‌شود.
ویژگی منحصربه‌فرد سفال‌های هلونچوکان این است که بدون استفاده از چرخ سفالگری یا ابزار مدرن ساخته می‌شوند؛ سفالگران تنها با خاک رس محلی، آب، سنگ و دستان هنرمند خود ظروف سفالی را شکل می‌دهند. نقش‌پردازی نیز با الهام از طبیعت و سنت‌های بومی، بیشتر به صورت نقوش هندسی و با ابزار ساده‌ای مانند چوب نخل صورت می‌گیرد.
در این روستا ظروف متنوعی همچون خمره، دیزی، کوزه، بشقاب، کاسه، قندان، سینی، گلدان، قوری، اسپند دودکن، خمیردان و جاماستی ساخته می‌شود. نقش زنان در این هنر بسیار پررنگ است؛ آن‌ها نسل به نسل این مهارت کهن را حفظ کرده و به آیندگان منتقل می‌کنند.
با وجود ارزش هنری و تاریخی این سفال‌ها، نبود بازار فروش و حمایت‌های کافی آینده این هنر را تهدید می‌کند. این در حالی است که سفال هلونچوکان، از نظر اصالت و روش ساخت، با سفال روستای کلپورگان سراوان هم‌تراز است. کلپورگان در سال ۱۳۹۶ به عنوان نخستین «روستای جهانی صنایع دستی» ثبت شد و به همین دلیل شناخته‌شده‌تر است، اما سفال هلونچوکان نیز جایگاه ویژه‌ای در میراث فرهنگی کشور دارد.
اهمیت فرهنگی و اقتصادی
سفالگری در هلونچوکان تنها یک هنر نیست؛ بلکه بخشی از هویت تاریخی بلوچستان و فرصتی برای اشتغال‌زایی و توسعه اقتصادی منطقه است. حفظ و حمایت از این هنر کهن می‌تواند راهی برای رونق گردشگری فرهنگی در قصرقند و معرفی بهتر ظرفیت‌های استان به ایران و جهان باشد.
«گاندو» زیستگاه تمساح پوزه کوتاه
گاندو، تمساح پوزه‌کوتاه ایرانی که یکی از گونه‌های ارزشمند حیات‌وحش کشور به شمار می‌رود، در رودخانه‌ها و برکه‌های جنوب سیستان و بلوچستان از جمله رودخانه کاجو در شهرستان قصرقند زیست می‌کند.
مردم بومی این شهرستان سال‌هاست که با این گونه جانوری زندگی مسالمت‌آمیزی دارند و معتقدند حضور آن در برکه‌ها نشانه‌ای از برکت، آبادی و فراوانی روزی است. به همین دلیل هیچ‌گاه به این حیوان آسیب نمی‌زنند و حتی در دوره‌های خشکسالی با تغذیه و مراقبت، از بقای آن حمایت می‌کنند.
باورهای محلی و جایگاه فرهنگی
در فرهنگ محلی بلوچستان، مرگ یا کوچ گاندوها نشانه‌ای از خشکسالی و قحطی دانسته می‌شود. همین باور سبب شده که مردم قصرقند همواره برای حفاظت از این خزنده کمیاب تلاش کنند. برخی افراد نیکوکار مانند «ملک دینار شجره»، سال‌ها به‌طور داوطلبانه به گاندوها غذا داده و به نوعی ناجی این گونه لقب گرفته‌اند.
چالش‌ها و خطرات برای مردم
با وجود جایگاه فرهنگی گاندو در منطقه، در سال‌های اخیر به دلیل کمبود زیرساخت‌های آبرسانی و اجبار مردم برای برداشت آب از رودخانه‌ها و برکه‌ها، مواردی از حمله گاندو به اهالی گزارش شده است. کارشناسان محیط زیست می‌گویند این حملات بیشتر در فصل تابستان و دوره زادآوری رخ می‌دهد؛ زمانی که گاندوها روحیه‌ای تهاجمی‌تر پیدا می‌کنند.
آینده گاندو در قصرقند
مسئولان استان تأکید کرده‌اند که برای کاهش خطرات احتمالی، انتقال برخی گاندوها به محدوده‌های حفاظت‌شده مانند سد پیشین و همچنین تقویت شبکه آبرسانی روستاهای قصرقند به صورت جدی دنبال می‌شود.
با وجود این چالش‌ها، مردم قصرقند همچنان گاندو را نماد حیات و رحمت می‌دانند و باور دارند که تداوم زندگی این حیوان، بخشی جدانشدنی از هویت فرهنگی و طبیعی بلوچستان است.
انتهای خبر/
- منبع خبر : آوای مکران
